مهرداد فرهمند

	بابک چه ترک باشد و چه نباشد، نام او و ويرانه های قلعه اش هم اکنون با رويدادهايی پيونده خورده که از روند روزافزون شدت گرفتن احساسات قومی در ايران حکايت می کند

در کتاب تاريخ مدارس ايران از بابک خرمدين به عنوان فردی "مدعی پيامبری" در آذربايجان نام برده شده که دينی تازه ابداع کرد که پيروانش خود را خرمدين می ناميدند و به سرخ جامگان مشهور بودند، مردی که در برابر نفوذ و گسترش اسلام در ايران قدبرافراشت و سرانجام جان بر سر اين قيام نهاد.

بخشی از ايرانيان، قيام بابک خرمدين در برابر نفوذ و گسترش اسلام را تعبير به قيام او در برابر اعراب می کنند که از ديد آنان اشغالگرانی بوده اند که شاهنشاهی ساسانی را فروپاشاندند و باعث شدند کشورشان تا نهصد سال از داشتن دولت مرکزی ايرانی محروم بماند.

از اين نگاه، بابک به جای اينکه مدعی پيامبری خوانده شود در مقام قهرمان ملی جای می گيرد و ارج نهاده می شود.

اما بابک خرمدين طی سالهای اخير جايگاه تازه ای در ايران يافته و پس از حدود دوازده قرن دوباره پا در ميدان جدلهای سياسی کشورش گذاشته است.

در شهرستان کليبر در استان آذربايجان شرقی، در کوهستانی که از دورافتاده ترين نقاط ايران به شمار می رود بازمانده های دژی باستانی به نام قلعه بذ وجود دارد که بنابر متون مختلف تاريخی، بابک خرمدين از آنجا قيام کرد و امروزه نيز اين قلعه به نام بابک مشهور است.

کوهستانی که قلعه بذ در آن جای دارد به دليل طبيعت زيبا و آب و هوای ييلاقی اش از ديرباز تفريحگاه تابستانی مردم شهرهای اطراف بوده، اما طی سالهای اخير، شمار مردمی که برای گذراندن روزی تعطيل به اين کوهستان می روند بيشتر و دامنه مسافران آن گسترده تر شده است.

در گوشه و کنار جمعيت انبوه مسافران قلعه بابک، طی سالهای اخير تجمعهايی ديده شده از افرادی که به تبليغ برای برخورداری آذربايجانيان از حقوقی پرداخته اند که قانون اساسی ايران برای قوميتها درنظر گرفته، همچون تحصيل به زبان ترکی در مدارس.

	قلعه بابک پس از قرنها بار ديگر در تاريخ ايران تحت نظارت امنيتی قرار گرفته است

اما برخی از شرکت کنندگان اين اجتماعات از اين هم فراتر رفته و خواسته های مهمتری مطرح کرده اند تا آنجا که حتی از جدايی آذربايجان از ايران و تشکيل کشوری يکپارچه با جمهوری آذربايجان سخن گفته و پرچم اين جمهوری را برافراشته اند.

اين قبيل اقدامات بوده که حساسيت روزافزون حکومت ايران را برانگيخته و باعث شده است قلعه بابک پس از قرنها بار ديگر در تاريخ ايران تحت نظارت امنيتی قرار گيرد.

اين حساسيتهای امنيتی در يکی دو سال اخير رسماً از زبان مقامات ايرانی و مراجع مذهبی مطرح شده، به طوری که اين حساسيتها متوجه شخص بابک خرمدين نيز شده است.

آيت الله موسوی اردبيلی، رئيس اسبق دستگاه قضائی ايران از اينکه بابک خرمدين به عنوان يکی از مفاخر آذربايجان مطرح شود ابراز تأسف کرده و گفته: "بابک کسی بود که اردبيل را تاراج کرد و در منطقه عرشه اردبيل به قدر موی سر به کشتار مردم اقدام کرد".

آيت الله صافی گلپايگانی، از مراجع تقليد قم نيز رسماً فتوا داده که ترويج افکار بابک خرمدين و دفاع از مواضع او، معارضه با اسلام و باعث تضعيف هويت اسلامی جامعه است و مسئولان بايد جداً از اين گرايشها جلوگيری کنند.

اما حکومت ايران بيش از آنکه نگران خطری باشد که تبليغ بابک خرمدين ممکن است متوجه اسلام و "هويت اسلامی جامعه" کند، ناخشنود از اين است که به نام بابک خرمدين، تماميت ارضی کشور زير سؤال برود.

بابک و تهديد تماميت ارضی

فعالان آذربايجانی می گويند گردهمايی در قلعه بابک برای گراميداشت او به عنوان قهرمان ملی آذربايجان را محمد تقی زهتابی، استاد زبان و ادبيات ترکی در همين يکی دو دهه اخير ابداع کرد و پيشنهاد داد آذربايجانيان هرساله در نخستين تعطيلات آخر هفته تابستان در قلعه بابک گردهم بيايند و به نام او، فرهنگ آذربايجانی را گرامی بدارند، فرهنگی که وجه تمايز آن در ميان فرهنگهای ايرانی، زبان ترکی است.

آذربايجانيان علاوه بر ويژگيهای متعددی که آنان را از ديگر قوميتهای ايران متمايز می سازد، بابک را نيز دارند، اسطوره ای که معادلی در ميان کردها و عربها و بلوچها نمی توان برای او يافت

بسياری از علاقمندان فرهنگ و زبان ترکی و همچنين آنانی که نگاهی ايدئولوژيک به اين زبان و فرهنگ دارند و به پان ترکيست مشهورند، بابک را از قهرمانان ملی ترک معرفی می کنند و بدين ترتيب او را از ديگر شخصيتهای تاريخی ايرانی متمايز می سازند.

بابک و اسناد تاريخی

در کتاب فهرست ابن نديم که در قرن چهارم هجری (دهم ميلادی) يعنی کمتر از دو قرن پس از دوران بابک نوشته شده آمده که پدر بابک روغن فروشی از مردم مدائن يا همان تيسفون، پايتخت شاهنشاهی ساسانی بوده که جلای وطن کرده و در آذربايجان با مادر او ازدواج کرده است.

حکايت زندگی و قيام بابک به طور مفصل و با ذکر جزئيات در کتابهايی همچون فهرست ابن نديم، تاريخ مقدسی، الفرق بين الفرق بغدادی، جوامع الحکايات محمد عوفی، تاريخ گزيده حمدالله مستوفی، تاريخ ابن خلدون، کتاب الانساب سمعانی، مختصر الدول ابن عبری، سياستنامه خواجه نظام الملک و بسياری کتب ديگر که از منابع اصلی پژوهشگران تاريخ به شمار می روند آمده اما در هيچ يک از اين منابع و حتی در کتاب اخبار الطوال ابوحنيفه دينوری که تقريباً همعصر بابک بوده، کوچکترين اشاره ای به اينکه بابک ترک يا ترک تبار بوده باشد به چشم نمی خورد.

در مقابل در همين متون تاريخی آمده که بخشی از سپاهی را که معتصم، خليفه عباسی به جنگ بابک فرستاد، لشکريان ترک تشکيل می دادند که سردارانشان از زمان مأمون در دربار عباسی منزلتی يافته بودند.

جستجوی نگارنده در مرکز اسناد خطی آکادمی ملی جمهوری آذربايجان و دانشگاه سلجوق در شهر قونيه ترکيه و همچنين ساير متون تاريخی ترکی تاکنون به يافتن هيچ سندی که از ترک بودن بابک خرمدين حکايت کند نينجامده است.

بابک کسی بود که اردبيل را تاراج کرد و در منطقه عرشه اردبيل به قدر موی سر به کشتار مردم اقدام کرد   آيت الله موسوی اردبيلی

استدلال کسانی که بابک را ترک می دانند عمدتاً بر اين استوار است که زادگاه وی هم اکنون منطقه ای ترک نشين است.

دسته ای از مورخان اعتقاد دارند که تا پيش از آنکه نخستين دولت ترک در زمان سلجوقيان، يعنی قرن يازدهم ميلادی بر آذربايجان حاکم شود، شمار ترکان در آذربايجان در اقليت بوده و نمی توان بابک را به طور قاطع ترک دانست.

در مقابل، دسته ديگری از مورخان اعتقاد دارند که ترکان از پيش از کوچ اقوام آريايی به ايران در هزاران سال پيش در آذربايجان و حتی بخش عمده ای از خاک ايران اکثريت داشته اند.

با اين حال، هنوز سندی که باور اين دسته از مورخان را تأييد کند به دست نيامده و در حالی که کتيبه ها و دست نوشته های متعددی به زبانهای فارسی ميانه در نقاط مختلف آذربايجان به دست آمده، تاکنون کشف اسنادی از اين دست که به زبان ترکی باشد در آذربايجان گزارش نشده است.

اساساً قديمی ترين دست نوشته به زبان ترکی که در جهان يافت شده، کتيبه گول تيکين است که در اورخان چای در شمال مغولستان کشف شده و قدمت آن به قرن ششم ميلادی باز می گردد.

بابک چه ترک باشد و چه نباشد، نام او و ويرانه های قلعه اش هم اکنون با رويدادهايی پيونده خورده که از روند روزافزون شدت گرفتن احساسات قومی در ايران حکايت می کند و نا آراميهايی که ريشه در احساسات قومی دارد علاوه بر خوزستان و کردستان و بلوچستان، در آذربايجان که از پايگاههای قدرت جمهوری اسلامی به شمار می رود نيز بروز کرده و قربانيانی نيز گرفته است.

استفاده از شخصيتهای تاريخی و اسطوره ای در جنبشهای سياسی و اجتماعی ايران همواره مرسوم بوده و در جنبشهای قومی که در ايران به راه افتاده نيز، آذربايجانيان علاوه بر ويژگيهای متعددی که آنان را از ديگر قوميتهای ايران متمايز می سازد، بابک را نيز دارند، اسطوره ای که معادلی در ميان کردها و عربها و بلوچها نمی توان برای او يافت.